Picie herbaty (чаепитие) w Rosji zwyczaj o długiej tradycji, którego ideą jest odpoczynek w gronie najbliższych i wspólne delektowanie się aromatycznym napojem. Sam herbata pojawiła się na carskim dworze na początku XVII wieku jako podarunek od chana mogolskiego, a regularnie była sprowadzana z Chin już kilkadziesiąt lat później.

Wpis powstał w ramach 27 edycji akcji „W 80 blogów dookoła świata”, której hasłem przewodnim jest „Kawa czy herbata?”. O słownictwie związanym z kawą już pisałam na moim blogu, więc przyszedł czas na herbatę!

Początkowo herbata była pita na dworze carskim, a także przez bojarów i mieszczan; dopiero na początku XVIII wieku ten zwyczaj przejęły wszystkie warstwy społeczne. Bez herbaty nie mogły się odbyć ważne rozmowy, powitanie gości, dobicie targu czy wydanie córki za mąż. Jej picie było ważnym elementem życia społecznego, formą spędzania wolnego czasu, dlatego podawano ją w filiżankach z całym zestawem talerzyków, dzbanuszków i łyżeczek, w asyście konfitur, owoców, dobrych win i ciast. Im dom był bogatszy, tym więcej przysmaków było na stole, a zastawa (чайный сервиз) miała więcej elementów i była wykonana z ręcznie zdobionej porcelany.

Wodę do parzenia herbaty gotowało się w samowarze, choć to urządzenie pojawiło się na Rusi wcześniej niż sama herbata i służyło do przygotowywania wrzątku. W drugiej połowie XVIII wieku produkcja samowarów była na porządku dziennym i wytwarzano je w Moskwie, Petersburgu, Archangielsku i przede wszystkim w Tule (stąd wzięło się powiedzenie ездить в Тулу со своим самоваром, które jest odpowiednikiem naszego nosić drwa do lasu). Samowary nie tylko stały się rosyjskim symbolem, ale były prawdziwymi dziełami sztuki; ważny był też dźwięk jaki wydawały podczas gotowania wody, gdyż ta „muzyka” dodatkowo umilała czas oczekiwania na herbatę.

Samowar stawiało się w centralnym miejscu stołu, a herbatę rozlewała zazwyczaj gospodyni. Ważne było, aby każdy z gości dostał taką samą porcję napoju i o takiej samej intensywności smaku. Herbatę nalewano do 1-2 cm od brzegu filiżanki (było to w dobrym tonie) i podawano na głębokim talerzyku – to na nim był cukier bądź konfitury, którymi się „zagryzało” napój (пить чай в прикуску с сахаром).

Dawne samowary rozpalano drewnem, co określa czasownik растопить самовар. Potem pojawiły się ich elektryczne wersje, a obecnie mało w którym domu z takiego urządzenia się korzysta. Ale kulturowe znaczenie samej herbaty pozostało. W samowarze gotowało się jedynie wodę, a herbatę parzyło w specjalnym czajniczku (заварочный чайник). Żeby napój szybko się nie wychładzał, można dodatkowo okryć naczynie specjalnym, często zdobionym ocieplaczem (чайная баба).

Nic więc dziwnego, że herbata w rosyjskiej literaturze zajmuje poczesne miejsce i jest nieodłącznym elementem codziennego życia. Przykładów jest wiele, dlatego ograniczę się do fragmentów dzieł dwóch klasyków, z których jasno wynika jaki był (i jest) stosunek do tego napoju.

W poemacie dygresyjnym „Eugeniusz Oniegin” (1833) autorstwa Aleksandra Puszkina, twórcy epoki romantyzmu, czytamy o wieczornym rytuale чаепития:

Смеркалось; на столе блистая,
Шипел вечерний самовар,
Китайский чайник нагревая;
Под ним клубился легкий пар.
Разлитый Ольгиной рукою,
По чашкам темною струею
Уже душистый чай бежал,
И сливки мальчик подавал.

Wynika z niego, że był to moment odpoczynku po całym dniu, kiedy można się było spotkać i wspólnie spędzić czas. Gospodynią była Olga i to ona dbała, aby każdy z gości otrzymał swoją porcję. Herbatę parzono w osobnym czajniku, a para z samowaru gotującego wodę dodatkowo go ocieplała, żeby napój się nie wychładzał. Do herbaty podano śmietankę.

Inny przykład widzimy w pierwszej powieści Fiodora Dostojewskiego „Biedni ludzie” (1846):