Wiele zwrotów, których dzisiaj używamy, ma swoją etymologię i to często dość ciekawą. Co to są skrzydlate słowa? Dzisiaj kilka przykładów z języka rosyjskiego.
Skrzydlate słowa należą do dziedziny języka bardzo ściśle związanej z kulturą i bytem danego narodu. Stąd trudności z ich rozumieniem, nie mówiąc już o próbie przełożenia tych zwrotów na inny język. Pisałam o tym przy okazji leksyki „nieprzetłumaczalnej” (bardziej rządnym wiedzy polecam np. opracowanie autorstwa Siergieja Wlachowa i Sidera Florina „Nieprzekładalne w przekładzie”/”Непереводимое в переводе”).
Skąd się biorą skrzydlate słowa? Są to cytaty z różnych dzieł kultury, sytuacje z życia i zjawiska, które zostały odpowiednio nazwane, a sama nazwa okazała się na tyle trafna, że weszła do języka, tytuły książek, filmów etc. Często się zdarza, że w takich frazach znajdujemy wyrazy, których już się nie używa, ale przetrwały w wersji szczątkowej właśnie w konkretnym powiedzeniu (tu historia z życia odnośnie frazeologizmu „czekać jak kania dżdżu” i jak ten staropolski „deszcz” brzmi w mianowniku liczby pojedynczej?:P)
Poniżej klika przykładów takich skrzydlatych słów w języku rosyjskim (frazeologizmy też się załapały):
.
„Wpaść jak śliwka w kompot”*/Попасть впросак…
czyli znaleźć się w trudnej, niezręcznej sytuacji. „Просак” to była maszyna do plecenia lin i postronków. Praca przy niej wymagała nie lada ostrożności, gdyż chwila nieuwagi mogła kosztować podartą odzież, a nawet zdrowie i życie.
.
„Dojść do rączki”/Дойти до ручки
Oznacza upodlić się, nisko upaść.
Jest kilka ciekawych koncepcji skąd się wzięło to powiedzenie. Jedna z nich sięga czasów Rusi Kijowkiej, kiedy to kołacze wypiekało się w formie bułeczki z dziurką, której jedna część była uformowana w charakterystyczną rączkę. Właśnie za nią się trzymało podczas jedzenia i z przyczyn higienicznych się jej nie jadło i wyrzucało czy dawało psom. Trafiali się jednak i tacy, którzy nie gardzili tą częścią kołacza i o nich się właśnie mówiło, że „doszli do rączki”.
Inna wersja dotyczy czasów nam bliższych, a dokładnie okresu schyłku Imperium Rosyjskiego i zwiększonej migracji ludności wiejskiej do miast. Część z nich uległa demoralizacji, pijaństwu, tworząc najniższą warstwę tzw. bosiaków. Żyli w nędzy, będąc w pogardzie u reszty społeczeństwa. Byli też tanią siłą roboczą – kiedy rano przychodzili do fabryki szukając zarobku, wybierano spośród nich chętnych do pracy przy maszynach, która polegała na ciągłym kręceniu korbą. Była to praca najniżej opłacana, której niewielu chciało się podjąć.
.
„Serdeczny przyjaciel”/Закадычный друг
Stare powiedzenie „залить за кадык” („кадык” to in. „jabłko Adama”) znaczyło tyle, co „napić się” (alkoholu, oczywiście). Stąd się właśnie wzięło określenie serdecznego przyjaciela, „do wypitki i do wybitki”.
.
„Psy wieszać (na kimś)”/Вешать собак
Wiemy, znamy – kiedy ktoś nas oskarża, obraża, słowem, „wiesza na nas psy”. Spokojnie, zapomnijmy o surrealistycznych wizjach o człowieku obwieszonym psami – dawniej to słowo oznaczało też roślinę z cierniami, łopian (pamiętacie tzw. „rzepy”, którymi się rzucało na podwórku?).
.
„Gruba ryba”/Большая шишка
Określenie ważnej persony, początkowo dotyczyło tzw. burłaków, robotników pracujących przy transporcie rzecznym. Ten, który stał na czele grupy holującej statek, był nazywany „большой шишкой”, co miało podkreślić wagę jego funkcji.
.
„Głupi by zrozumiał”/И ежу понятно
Źródłem tego powiedzenia jest wiersz Władimira Majakowskiego „Сказка о Пете, толстом ребенке, и о Симе, который тонкий”, gdzie pojawia się fragment: „Ясно даже и ежу — / Этот Петя был буржуй”.
Inna koncepcja głosi, że powiedzenie pochodzi z czasów sowieckich i internatów dla uzdolnionych uczniów. Przebywali tam uczniowie, którym zostawały jeszcze dwa lata nauki (klasy А, Б, В, Г, Д) lub rok (klasy Е, Ж, И). Stąd uczniów, których nauka trwała rok nazywano „jeżami”. Ponieważ ich koledzy, uczący się przez 2 lata, wiedzieli od nich więcej, powiedzenie „i jeż by zrozumiał” było jednoznacznie rozumiane.
*Tłumaczenie poszczególnych skrzydlatych słów jest czysto poglądowe. Jeśli macie inne propozycje przekładu, piszcie w komentarzach ;).
